Białków

Opis

Historia

Wieś o XIII-wiecznej metryce, w źródłach pisanych wzmiankowana dopiero w 1413 roku. Materiały archeologiczne wskazują na istnienie tutaj osadnictwa w epokach pradziejowych, jak i we wczesnym średniowieczu. Założona na planie owalnicy ma dobrze zachowany pierwotny układ, czytelny w obecnej wielodrożnicy. W roku 1427 Białków należał do rodziny von Waldow, a w 1480 do von Grunberg. W 1575 roku dobra białkowskie podzielone zostały na Grunbergów i Kalkrentów. W 1724 roku brak Białkowa w wykazie dóbr szlacheckich, co wskazuje, że był wówczas wsią domenalną. W roku 1804 roku znowu Białków był w prywatnych rękach rodziny Tauemssinen. Liczył wówczas 399 mieszkańców. Były we wsi 92 domy, 3 młyny wodne, wiatrak i kuźnia. Obecny kościół z 1840 roku stoi na miejscu starszego, najpewniej szachulcowego. XVII-wieczny pałac zaadaptowany został na szkołę. Białkówek powstał zapewne w XIX wieku, jako folwark należący do dóbr w Białkowie. Resztki zabudowy folwarcznej z zarządcówką pochodzą z drugiej połowy XIX wieku i z lat 30-tych XX wieku.

Archeologia

Podczas badań powierzchniowych zewidencjonowano 8 stanowisk archeologicznych. Są to ślady i punkty osadnicze z średniowiecza i cmentarzyska ciałopalne kultury łużyckie epoki brązu.

Krajobraz

Wieś o charakterze zagrodowym, wzbogacona dominantą wysokościową, jaką jest kościół i przestrzenną zespołu pałacowo-parkowo-folwarcznego, położony jest na lekko falistym terenie, otoczony lasami.

Rozplanowanie

Wieś o planie wielodrożnicy, położona jest przy drugorzędnej drodze prowadzącej z Cybinki do Białkowa. Do wsi włączono przysiółek Białkówek.

Dominanty

Największą i najstarszą dominantą wsi jest zespół pałacowo-parkowo-folwarczny położony w południowo-wschodniej i wschodniej części wsi. Składa się z części rezydencjonalnej, gospodarczej i kolonii mieszkalnej. Część rezydencjonalna, od pozostałej części oddzielona sporą ilością zagród, składa się z ogrodu w kształcie prostokąta z zabudową. Przy murach okalających ogród stoją budynki mieszkalne dla służby i stajnie. W centrum stoi pałac, obecnie szkoła oraz oranżeria, a przed nimi fontanna. Pałac wzniesiono pod koniec XVIII wieku, w stylu klasycystycznym, na planie wydłużonego prostokąta. Dwukondygnacyjna bryła zamknięta jest czterospadowym dachem, krytym ceramiczną dachówką karpiówką. Po stronie wschodniej parterowa oranżeria, a po stronie ogrodowej dwukondygnacyjna, sześcioboczna weranda. Elewacje wieloosiowe, tynkowane z pozornym ryzalitem, podkreślonym jońskimi pilastrami, w elewacji frontowej. Kondygnacje podkreślają gzymsy.
Prostokątne okna na podokiennikach. Budynki gospodarcze na planach wydłużonego prostokąta, zamknięte dwuspadowymi dachami. Część gospodarczą tworzyło podwórze mniejsze z gorzelną, dwojakami i podwórze większe ze stodołami, magazynem zbożowym, oborami i stajniami, a także rządcówką i dwojakami. Dominantą tej części jest gorzelnia i magazyn zbożowy. Tu wyróżnia się także budynek lamusa z gołębnikiem. Jest to niezbyt duży budynek na planie kwadratu zamknięty czterospadowym dachem i umieszczonym na nim gołębnikiem o dachu namiotowym. Budynki gospodarcze wzniesione na planach wydłużonego prostokąta, w większości parterowe zamknięte dwuspadowymi dachami o niskim kącie nachylenia. Elewacje przeważnie tynkowane, wieloosiowe o prostokątnych oknach, pozbawione detalu architektonicznego. Wśród zabudowy wyróżnia się sześciokondygnacyjny spichlerz zamknięty dwuspadowym dachem o niskim kącie nachylenia. Elewacje ceglane, trzyosiowe. Centralna oś, elewacji frontowej, podkreślona lizenami. Otwory okienne zamknięte lukiem półokrągłym. Elewacje wieńczy gzyms arkadkowy. Rządcówka na planie litery „L" zamknięta wysokim dachem naczółkowym. Elewacje wieloosiowe, tynkowane, w części centralnej portyk. Kolonia mieszkalna składająca się z czworaków, dwojaków i domów jednorodzinnych z budynkiem gospodarczym, rozrzuconych wśród zabudowy wiejskiej bez planu. Są to budynki na planach prostokąta, parterowe zamknięte wysokimi dachami dwuspadowymi, rzadziej naczółkowymi, kryte ceramiczną dachówką karpiówką. Elewacje tynkowane i ceglane 3-4 osiowe (rzadziej wieloosiowe) pozbawione detalu architektonicznego lub o bardzo skromnym w postaci opasek czy gzymsu.
W pobliżu zespołu usytuowany jest kościół wzniesiony w 1840 roku w stylu neoromańskim. Jest to jednonawowa świątynia z małym, prostokątnym prezbiterium i kwadratową wieżą od zachodu, do której przylegają klatki schodowe. Bryła kościoła zamknięta dwuspadowym dachem, klatki schodowe dachem pulpitowym, a wieża niską kopułą z latarnią o dachu wielopołaciowym. Elewacje wieloosiowe o dużych otworach okiennych zamkniętych łukiem półkolistym, powtórzonym w gzymsie nadokiennym.

Zabudowa

Zabudowa pochodzi z XIX wieku, szczególnie z jego drugiej połowy. Przeważnie na obrzeżach wsi pojawia się zabudowa z pierwszej połowy wieku XX. Zagrody dość zwarte usytuowane przy wspólnej linii rozgraniczeń i zbliżonej linii zabudowy. Pojedyncze budynki stoją niekiedy w linii rozgraniczeń. Zagrody składają się z 3-5 budynków ustawionych przeważnie na planie podkowy i litery „L". Wcześniejsze budynki o bardziej przysadzistych bryłach, zamknięte wysokimi dachami dwuspadowymi krytymi ceramiczną dachówką karpiówką. Elewacje wieloosiowe, tynkowane pozbawione w większości detalu architektonicznego. Budynki późniejsze mają dachy dwuspadowe o niższym kącie nachylenia, a elewacje tynkowane z bogatszym detalem architektonicznym. Budynki z pierwszej ćwierci XX wieku podobne do budynków wcześniejszych, lecz o krótszych elewacjach. Na początku wieku XX we wsi wybudowano szkołę i remizę strażacką.
Z folwarku Białkówek, położonego w południowej części wsi Białkówek, zachowały się pojedyncze budynki historyczne.

Zieleń

W XIX wieku przy rezydencji założono mały park typu krajobrazowego, a w pierwszej połowie XX wieku cmentarz ewangelicki. Położony jest on na wschód, od głównej drogi wiejskiej. Rosną na nim lipy, klony. Nieliczne fragmenty wolnostojących nagrobków nie pozwalają na ich datowanie.

Stan zachowania

W wielodrożnicowym planie wsi, czytelny jest plan owalnicowy z okresu średniowiecza. Czytelny jest także w jego centrum staw. Zachowały się także, wykształcone w ciągu wieków dominanty jak kościół i zespół pałacowo-parkowo-folwarczny, pomimo ich pewnej degradacji. Likwidacja wielu budynków spowodowała zatarcie podwórza małego. Rozebrano gorzelnię, stodołę i inne budynki gospodarcze. Wprowadzono natomiast nieliczne budynki gospodarcze współczesne. Stan techniczny budynków jest dobry. W budynkach mieszkalnych niekiedy powiększono otwory okienne. Stan techniczny zabudowy zagrodowej niezadowalający. Park zachował swój układ i zdrowy drzewostan. Gorzej zachował się cmentarz, którego układ jest mało czytelny, a drzewostan w złym stanie. Nieliczne fragmenty wolnostojących nagrobków znajdują się także w złym stanie.

Znaczenie kulturowe

Osadnictwo na obszarze wsi sięga czasów epoki brązu i średniowiecza, o czym świadczą zewidencjonowane cmentarzysko kultury łużyckiej z epoki brązu, a także wiele śladów osadniczych z czasów średniowiecza. Wieś należy do nielicznych w gminie, gdzie zachowały się elementy wykształcone w ciągu wieków, sięgające czasów średniowiecza.